Choroszcz

Cel podróży: zespół pałacowo-parkowych Branickich

Choroszcz – miasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Choroszcz. Położone nad rzeką Horodnianką. Jest zaliczane do aglomeracji białostockiej.

Choroszcz odwiedziliśmy wracając z Białorusi. Warto czasem zatrzymać się na przystanek. Nie wiadomo wszak, kiedy znowu zawitamy w te okolice. Choroszcz to urokliwa miejscowość z wielowiekową tradycją, którą ukształtowały tak znane postaci jak Mikołaj Stefan Pac, Jan Klemens Branicki czy Christian August Moes. Największą atrakcją Choroszczy jest Pałac Branickich, obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

Choroszcz na mapie google

Współrzędne obiektu

N 53.15237635027912

E 22.97945910408786

Choroszcz jest jednym z najstarszych w regionie osiedli miejskich. Jak wskazują badania archeologiczne, pierwsze ślady obecności człowieka na tym terenie pochodzą z okresu mezolitu. To tutaj w gęstej roszczy, czyli puszczy znajdował się Święty Gaj. Wojny z XII i XIII w. na pograniczu polsko – jaćwiesko – ruskim nie wyludniły zupełnie puszcz. Bartnicy, smolarze, bobrownicy i drwale dostarczyli miód, smołę, wosk, potaż, drewno i inne dobra. Oni również nadali nazwy wielu miejscom takim jak: Przełajna Góra, Porosły, Izbiszcze, Złotoria czy Choroszcz.

Pokaz slajdów

W końcu XV w. Choroszcz z włością stała się własnością bojara z Kijowszczyzny, wojewody Iwana Chodkiewicza. Jego syn Aleksander gospodarzył w swych włościach z rozmachem, karczując puszczę, budując młyny, folusze, osadzając osadników z Rusi i Mazowsza. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki, młyny młynarzy Dzikich w miejscowości Dzikie. W 1506 Aleksander nadał Choroszcz z włością klasztorowi w Supraślu. Mnisi wznieśli tu cerkiew i otaczali opieką duszpasterską ludność wiary greckiej. W 1533 Choroszcz powróciła do Chodkiewiczów. Dzięki staraniom Aleksandra w 1507 Choroszcz otrzymała od króla Zygmunta I prawa miejskie z obowiązkiem dostarczania drużyny zbrojnej na wypadek wojny.

W XVI wieku miasto rozwijało się intensywnie. Z połowy XVI w. pochodzą pierwsze wzmianki o osadnikach żydowskich. Choroszcz była wówczas centrum okolicznych dóbr, a trakty łączyły ją ze znaczniejszymi ośrodkami Podlasia. Odbywały się tu targi, odpusty, kwitło życie religijne. Pod koniec XVI wieku Choroszcz była miastem liczącym ok. 200 domów i 1200 mieszkańców. W 1587 Anna Chodkiewiczówna wniosła w posagu dobra choroskie Pawłowi Pacowi. Ich spadkobiercą był Mikołaj Stefan Pac, wojewoda trocki i przyszły biskup wileński, który sprowadził w 1654 do Choroszczy zakon dominikanów.

Nie jest znany układ przestrzenny miasta w XVI i XVII wieku. Życie zapewne koncentrowało się w centrum, wokół rynku. Tu znajdował się kościół, klasztor, cerkiew i dwór Chodkiewiczów, w którym mógł również rezydować biskup wileński Stefan Mikołaj Pac. Wiek XVII zapisał się tragicznie w historii kraju – wojny, epidemie i pożary nie ominęły Choroszczy. Pożar w 1683 doszczętnie zniszczył miasto – spłonęło 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. W 1703 Choroszcz wraz z przyległymi wsiami została odkupiona przez Stefana Mikołaja Branickiego z rąk generała Jerzego Mniszcha. Do upadku miasta przyczynił się kolejny pożar w 1707.

W 1709 dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Miejscowość ta była na tyle urokliwa, że hetman przez wiele lat z nakładem ogromnych kosztów budował letnią rezydencję. Obok budowanego z rozmachem zespołu Branicki ufundował murowany barokowy kościół z klasztorem dominikanów. Ufundował również szpital – przytułek i unicką cerkiew. Wtedy też zapewne powstał folwark dworski. Ówczesny rynek miejski okalały kościół, klasztor, ratusz z 6 kramami kupców żydowskich, bożnica z żydowską szkołą. W 1771 miasto liczyło 126 posesji, z czego 43 należały do Żydów. Najpopularniejszy trunek tamtej epoki – piwo, produkowało w Choroszczy 15 browarów.

Po śmierci hetmana dobra choroskie z majątkiem Rogowo otrzymała w dożywocie księżna Izabella Branicka. Do III rozbioru Choroszcz należała do powiatu grodzieńskiego w województwie trockim i stanowiła enklawę w województwie podlaskim. Po III rozbiorze znalazła się w zaborze pruskim, a po pokoju w Tylży w 1807 weszła do zaboru rosyjskiego. Spis pruski w końcu XVIII wieku wykazał: „584 mieszkańców, w tym 156 Żydów, 122 domy, 4 ulice, 9 szynków, 8 browarów, 8 gorzelni, 7 duchownych, 4 urzędników policyjnych i 1 oddział z regimentu Bośniaków von Gunthera – 6 mężczyzn”.

Po śmierci księżnej Branickiej dobra choroskie w części nabyła rodzina Komarów, a część włączono do posiadłości Potockich, którzy wkrótce sprzedali je Tadeuszowi Mostowskiemu. Zalążek manufaktury tekstylnej w majątku hrabiny Mostowskiej dał w 1840 początek największej w regionie fabryce sukienniczo – kapeluszniczej rodu Moesów i przemysłowej karierze miasteczka. Wraz z rozwojem fabryki zmieniła się również struktura narodowa i wyznaniowa Choroszczy. W 1886 z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, ok. 200 ewangelików (specjalistów niemieckich pracujących w fabryce) i ok. 200 prawosławnych. Miasteczko fabryczne, funkcjonujące niezależnie od miasta posiadło 20 budynków produkcyjnych, 11 budynków mieszkalnych, szkołę, piekarnię, 2 sklepy, aptekę i zbór ewangelicki.

W 1839 w ramach restrykcji za udział w powstaniu listopadowym uległ kasacji Zakon Dominikanów. Po powstaniu styczniowym w murach klasztoru znalazła się rosyjska szkoła, zamieszkiwał tu także proboszcz parafii prawosławnej. W 1865 rozebrano drewnianą cerkiew. Nową (istniejącą obecnie) wyświęcono w 1878.

Położone nieopodal Choroszczy wzgórze, zwane „Szubienicą” było miejscem kaźni 11 powstańców z 1863, a przy drodze na Zastawie „carscy” zabili 3 powstańców. Dzięki staraniom społeczności choroskiej w latach 1913–1924 wzniesiono kaplicę na choroskim cmentarzu, a w 1989 na wspomnianym wzgórzu nastąpiło uroczyste odsłonięcie pomnika.

Wybuch I wojny światowej był kresem działalności fabryki. Z 5000 mieszkańców sprzed I wojny światowej w 1921 zamieszkiwało w Choroszczy tylko 2405 osób. Lata międzywojenne to nowy etap w historii miasta. Dzięki inicjatywie dr Zygmunta Brodowicza na terenie byłej fabryki utworzony został w 1930 szpital psychiatryczny.

W 1929 społeczność żydowska posiadała na terenie miasta synagogę.

W czasie okupacji radzieckiej w latach 1939–1941 wywieziono część pacjentów szpitala w głąb Rosji. W 1941 Choroszcz zajęli Niemcy, którzy w pobliskim lesie w Nowosiółkach rozstrzelali chorych i ułomnych (464 osoby). Masowe groby w Nowosiółkach kryją 4000 ofiar: cywilów, partyzantów, wielu księży i zakonnic, zamordowanych w latach 1941–1944. Ludność żydowska miasta została przesiedlona do getta w Białymstoku, skąd w listopadzie 1943 została wysłana do komór gazowych w Treblince. Lata powojenne przyniosły Choroszczy odbudowę letniej rezydencji Branickich (1969–1973), w której znajduje się obecnie Muzeum Wnętrz Pałacowych.

W 1979 roku powstało Towarzystwo Przyjaciół Choroszczy.

Legenda

Któregoś jesiennego popołudnia wielki hetman koronny, Jan Klemens Branicki, spacerował samotnie po swoim ukochanym parku w Choroszczy. Hetman szczególnie uwielbiał dreptać wśród kolorowych liści, które spadły z drzew. lubił przechadzać się tam godzinami, gdyż uważał, że to najpiękniejsze i najbardziej urokliwe miejsce na ziemi. Gdy już zaczął zapadać zmrok, Branicki dostrzegł we mgle samotną kobiecą postać. Zaintrygowany podszedł bliżej i zobaczył, że to miejscowa kobieta w podeszłym wieku zbiera suche patyki i liście. Ponieważ wieśniakom zabronione było wchodzenie do pańskiego parku, rozgniewany hetman zwrócił się do niej podniesionym głosem:
– Co tu robisz, nędzna kobieto? Czy nie wiesz, że to mój park?
– Litości, panie – zapłakała staruszka – zbieram patyki do pieca, a z liści chcę przygotować posłanie dla wnuków. Ich rodzice zmarli wiosną, a ja sama opiekuję się nimi. Nie proszę nikogo o pomoc, bo wszystkim tutaj ciężko. Taki już nasz los.
Dobroć kobiety i jej oddanie wzruszyły hetmana. Złość ustąpiła współczuciu. Sięgnął więc do kieszeni i wyjął z niej kilka monet.
– Masz tu trochę pieniędzy i kup dzieciom chleba – powiedział, a następnie udał się w stronę pałacyku. Tego samego wieczora hetman siedział do późna w swoim gabinecie nad rachunkami. Gdy jednak zegar wybił północ, w pomieszczeniu nagle powiało tajemniczym chłodem. Branicki oderwał wzrok od papierów, rozejrzał się dookoła, ale ku jego zdziwieniu wszystkie drzwi i okna były zamknięte.
Wtedy zobaczył przy kominku postać młodego i wysokiego chłopa. Hetman zerwał się na równe nogi i zapytał:
– Kimkolwiek jesteś, powiedz, dlaczego straszysz mnie w moim domu?
– Jestem synem kobiety, nad którą się dziś ulitowałeś. Za to, że pomogłeś mojej matce i moim dzieciom, dam ci dobrą radę: Czyń dobro, a spotka cię wielka nagroda – powiedział duch i znikł. Jan Klemens Branicki tak się przejął odwiedzinami zjawy, że ufundował w Choroszczy piękny barokowy kościół wraz z klasztorem oraz założył przyklasztorny szpital. Tuż obok szpitala powstał sierociniec.
A nagrodą, jaka spotkała hetmana, jest pośmiertna sława. Przecież każdy mieszkaniec Podlasia wie, ile dobra uczynił Jan Klemens Branicki dla Białegostoku i Choroszczy.

źródło: „Podlasie w legendach” K.Szamryk i K. Szostak-Król

Zabytki

*Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Szczepana
*Cerkiew Opieki Matki Bożej
*zespół klasztorny dominikanów, ul. 9 Maja: kościół, ob. par. pw. św. św. Jana Chrzciciela i Szczepana, 1753-56, przebudowywany w 1920 i po 1945 r., nr rej.: A-377 z 22.03.1956
*dawny klasztor, 1763 r., przebudowywany w XX w., nr rej.: A-378 z 22.03.1956
*kaplica, 1756-59, nr rej.: A-379 z 20.10.1966
*cerkiew prawosławna pw. Matki Bożej Opiekuńczej, 3 ćw. XIX, nr rej.: A-380 z 12.11.1987
*zespół pałacowy Branickich – ob. Muzeum Wnętrz Pałacowych.
*Zespół Fabryki Sukna i Kortów Augusta Moesa – ob. szpital psychiatryczny, k. XIX w. – po 1900 r., nr rej.: 521 z 20.07.1984
*kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa, ul. Piaskowa, 1921 r., nr rej.: A-396 z 28.03.1988
*cmentarz żydowski, pocz. XIX w., nr rej.: A-86 z 28.12.1988
*rynek w Choroszczy otoczony XIX-wiecznymi kamienicami
*kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena (XVIII w.)

źródła: wikipedia i https://www.choroszcz.pl/pl/turystyka/atrakcje_turystyczne_gminy

Choroszcz na mapie google

Gdy oddalisz mapę zobaczysz co ciekawego zwiedziliśmy w pobliżu.

Kliknij w znacznik a mapy google wskażą ci drogę.