Brańsk

Cel podróży: grodzisko

BRAŃSK to miasteczko w powiecie bielskim województwa podlaskiego, malowniczo położone nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Białowieży.

Współrzędne miejscowości
N 52°44′44″
E 22°50′00″

Do miasteczka Brańsk trafiliśmy wracając z wycieczki na Białoruś. Urocze miasteczko z ciekawą i długą historią. Ale dlaczego rynek tak wybetonowany? Nowa moda wcale mi się nie podoba. Coraz więcej małych miejscowości zmienia swoje rynki w takie właśnie place wyłożone płytami. Zatraca się klimat miasteczka a sikające fontanny nie zrównoważą tego braku. Warto uciec nad brzegi rzeki Nurzec która wije się wzdłuż miasteczka, przejść przez mostek na uroczysko i zadumać się nad historią.

Brańsk na mapie google

pokaz slajdów

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. Pierwszy raz człowiek zawędrował na te tereny już w schyłkowym paleolicie (ok. 10 tys. lat temu). W pobliżu miasta odkryto wiele stanowisk archeologicznych potwierdzających osadnictwo przez cały okres starożytny. Szczególnie cenne to neolityczne groby kultury amfor kulistych (5 tys. lat), najstarszy w tej części Polski pochówek szkieletowy oraz skarb ozdób brązowych kultury łużyckiej (2,5 tys. lat).W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych.

Wiek X/XI
Istniał wtedy w Brańsku gród obronny w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem.

Wiek XIII
Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca 1264 wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem wodza Kumata (Komata).

Wiek XIV
W 1366 król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.

Wiek XV
Od 1413 miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV. Wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). Jako pierwsze miasto na Podlasiu, 18 stycznia 1493, Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka.

Wiek XVI
Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny Świętego Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. Z 1558 pochodzi pierwsza wzmianka o brańskiej cerkwi prawosławnej. W okresie tym blisko połowę mieszkańców miasta stanowiła ludność ruska. W 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 pożar strawił połowę miasta.

Wiek XVII
W 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: „A bodaj cię kat brański oprawił”. W 1633 na mocy postanowień unii brzeskiej cerkiew prawosławną przekazano parafii unickiej (greckokatolickiej). W 1652 miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660.

Wiek XVIII
W 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny przyszły król Polski Stanisław Poniatowski.

Pod zaborami
Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska, która już w 1820 uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W 1807 roku Żydzi stanowili 7% ludności Brańska. 90 lat później według spisu z 1897 roku, wśród 4087 mieszkańców Żydzi stanowili 58%. Aż 89% ówczesnych żydowskich mieszkańców Brańska przybyło spoza powiatu bielskiego. Byli to w większości uciekinierzy z Rosji, zwani litwakami. W styczniu 1826 doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego cerkiew unicką przekazano parafii prawosławnej. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.

II Rzeczpospolita
W 1919 miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

W 1929 r. miasto liczyło 3739 mieszkańców. Burmistrzem był Stanisław Kołoszko, komendantem Ochotniczej Straży Ogniowej Antoni Lubicki.

Był tu kościół rzymskokatolicki oraz cerkiew prawosławna, którą jednak w 1930 zamknięto i zburzono. Funkcjonował szpital PCK. Działał Związek Kupców, Związek Rzemieślników. Działały tu dwie mleczarnie, cztery młyny, cztery wiatraki.

II wojna światowa
10 września 1939 Brańsk zajęły oddziały niemieckie gen. mjr Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W 1940 władze okupacyjne postawiły w Brańsku pomnik Lenina, zniszczony latem 1941.

Około godziny 18.00 w dniu 22 czerwca 1941 roku do Brańska wkroczyły czołowe oddziały niemieckie 263. Dywizji Piechoty i w ciągu godziny go opanowały. Oddziały radzieckie próbowały bezskutecznie odzyskać Brańsk, w związku z czym prowadziły kontrataki w nocy i nad ranem. W ich wyniku Brańsk został bardzo poważnie zniszczony.

Jesienią 1941 władze utworzyły w Brańsku getto dla ludności żydowskiej. Przez getto przeszło ok. 3 tys. Żydów[18]. W listopadzie 1942 zostało ono zlikwidowane. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince.

Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%.

Po II wojnie światowej
Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”, którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej Eliasza Ostapczuka, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.

Legenda o kacie brańskim Michałku

Utrapieniem całego Podlasia był podówczas pan Chełmski starościc suraski, który dobrawszy sobie kilkunastu kompanów najeżdżał z nimi dwory obywatelskie, a co piękniejsze dziewki chłopskie porywał i czci pozbawiał. Gdzie opór znalazł, krew się lała a pożoga poprzedzała jego odjazd. Wszystkie te gwałty długo uchodziły bezkarnie a to tym bardziej, że pan Chełmski może miał i potężne koligacje tak że nikt nie śmiał otwarcie przeciw niemu wystąpić dla obawy srogiej zemsty, którą by niewątpliwie taki śmiałek na głowę swą sprowadził ze strony licznej a wpływowej familii starościca. Ale w końcu znalazł się taki śmiałek. Był nim imć pan Kulesza sędzia grodzki brański, szlachcic mizernej fortuny, ale człek nieugiętego charakteru i sprawiedliwość nade wszystko miłujący. Razu pewnego pan Chełmski najechał jakiś dwór w bliskości Brańska z całą swą kompanią. Hulacy pohańbiwszy kobiety popili się i legli nocować. Imć pan Kulesza powiadomiony wnet o tym co zaszło, zebrał co najpewniejszych przyjaciół z sąsiednich zaścianków podkradł się nocą i otoczywszy śpiących powiązał ich jak barany po czym do grodu odstawił. Tam jako złapanych na gorącym uczynku jął ich sądzić nie z kadencji zwyczajnej lecz z regestru aktowego i zasądził ich wszystkich 26 na karę miecza, nie bacząc, że byli stanu szlacheckiego i mieli powinowactwa ze znacznymi familiami. Tyle tylko srogi sędzia dał się ubłagać, że odterminował egzekucję na czas, jaki potrzeba było z Brańska do Warszawy i z powrotem jechać, a to po to aby skazani mieli możność do łaski Króla Jego Mości się odwołać. Gdy nadszedł dzień egzekucji imć Pan Kulesza poszedł zwyczajem swym na mszę świętą. Zawezwał skazanych, by się spowiadali, a po tym w otoczeniu tłumu szlachty i mieszczan wyprowadził osądzonych na groblę na piaski brzeźnickie zwykłe miejsce egzekucji. Tam jął czekać południa – ostatecznej chwili wykonania wyroku. Podczas kiedy oczy wszystkich zwrócone były w kierunku Biędugi czy nie ujrzą z Warszawy posłańca z łaską monarszą, kiedy sekstans wskazał południe dał imć Pan Kulesza znak katowi, którym podówczas był Michałko. Na prośbę koligatów zezwolił tylko by pan Chełmski ścięty był ostatni z kolei. Już głów kilkanaście padło, patrzy Pan Kulesza i spostrzega z dala pędzącego jeźdźca. Przybliża się więc do kata, za każdym ścięciem głowy mówi do niego: “Śpiesz się Michałku, spiesz.” Michałko robi co może, aż pot ciurkiem zeń się leje, a tu już widać, że jeździec wysoko nad głową trzyma list z dużymi czerwonymi pieczęciami. Nim zdążył jednak osadzić konia przed sędzią, już potoczyła się po piasku głowa starościca. Ozwały się kościelne dzwony w Brańsku, Rudce, Brzeźnicy. Ukląkł Pan Kulesza i wszyscy przytomni egzekucji dla zmówienia “Wieczny odpoczynek”, po czym rozerwawszy list królewski, staje ten nieugięty sędzia nad zwłokami 26 ściętych, staje i głośno mówi: “Król nasz pan łaskawy, najmiłościwiej przebaczyć raczył ale sprawiedliwość domierzoną została.”

źródło: https://bransk.eu/2013/01/24/legenda-o-kacie-branskim-michalku/

Zabytki
*układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
*kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
*dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
*kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
*cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
*cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
*cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
*grodzisko z XI w.
*drewniane koszary carskie z lat 1875–189

źródło: wikipedia i strona https://bransk.um.gov.pl/miasto-bransk/historia.html

Brańsk na mapie google

Gdy oddalisz mapę zobaczysz co ciekawego zwiedziliśmy w pobliżu.

Kliknij w znacznik a mapy google wskażą ci drogę.