Kowalewo Pomorskie

Kowalewo Pomorskie (niem. Schönsee, Kreis Briesen) – miasto w woj. kujawsko-pomorskim, w powiecie golubsko-dobrzyńskim, na Pojezierzu Chełmińskim przy drogach: krajowej nr 15 i wojewódzkiej nr 554.

Pierwszą strażnicę Krzyżacy wznieśli na miejscu grodu w końcu pierwszej połowy XIII wieku. Prawdopodobnie było to założenie drewniano-ziemne bez elementów murowanych. Między 1272 a 1275 rokiem utworzona została nowa komturia z siedzibą w Kowalewie i niedługo potem rozpoczęto wznoszenie murowanego zamku. W 1288 roku komturem został mianowany Arnold Kropf, a około 1290 roku prawdopodobnie budowę ukończono. Główną częścią założenia był cztero-skrzydłowy zamek właściwy założony na planie zbliżonym do kwadratu. Posiadał niewielki dziedziniec z krużgankami, a wjazd prowadził od południowego-zachodu. Właściwy zamek był otoczony dodatkowym pierścieniem murów, które stworzyło obszerny obszar międzymurza, szczególnie od strony zachodniej. Na kompleks zamkowy składały się także dwa przedzamcza otoczone odrębnymi obwodami murów, oba znajdowały się na południowy-zachód od głównego zamku. Wszystkie trzy części były od siebie oddzielone fosami, a od miasta oddzielał je dodatkowy mur i nawodniona fosa. Podczas wojen Władysława Łokietka z Krzyżakami zamek w Kowalewie został przez wojska królewskie w 1330 roku oblężony i uszkodzony, jednak z powodu braku silnego sprzętu oblężniczego nie został zdobyty. Przed 1410 rokiem komturem kowalewskim był von Viltz, który w bitwie pod Grunwaldem poległ. Uzbrojenie warowni w tym czasie było dość silne, jednak załoga pozostała w zamku nieliczna, po porażce Krzyżaków do opanowania zamku wystarczyło dwóch polskich rycerzy Mikołaj Pilewski i Jan z Pułkowa. Zamek znalazł dostał się w ręce polskie, a król nadał go wraz z pobliskimi ziemiami kanclerzowi koronnemu, biskupowi Mikołajowi Trąbie. Jednak już w końcu 1410 roku Krzyżacy ściągając posiłki inflanckie Kowalewo odzyskali. Pierwszy pokój toruński utrzymał Kowalewo w granicach państwa krzyżackiego. Podczas kolejnej wojny z zakonem w 1422 roku Władysław Jagiełło przypuścił na zamek oblężenie, które trwało osiem dni, jednak twierdzy bronionej pod dowództwem komtura toruńskiego Marcina von Kemnete nie zdobyto. Podczas wojny trzydziestoletniej wojska Związku Pruskiego łatwo zdobyły zamek w 1454 roku. Kazimierz Jagiellończyk nakazał zamek w Kowalewie, podobnie jak wiele innych, zburzyć, jednak nie doszło do tego. W 1457 roku utworzono w Kowalewie starostwo, a pierwszym starostą został za zasługi wojenne Oldrzych Czerwonka.

W 1618 roku zamek był zaniedbany, w związku z czym sąd grodzki miał zostać przeniesiony do Radzynia Chełmińskiego. Podczas wojen ze Szwedami zamek znacznie ucierpiał, przeprowadzono jednak tylko niewielkie prace remontowe. Dopiero w 1685 roku zdecydowano się na odbudowę, która nie została jednak ukończona. Do 1772 roku użytkowany był przez starostów, ale w tym czasie był już tak zniszczony, że został opuszczony. W 1820 roku całe założenie, choć zrujnowane, istniało jeszcze, co zostało ujęte w inwentaryzacji T.J.Giesego. Kilka lat później rozpoczęto stopniową rozbiórkę, używając materiał do budowy szosy. W połowie XIX wieku wzniesiono na terenie podzamcza nowe budynki, a do końca XIX wieku rozebrano resztę zabudowań zamkowych pozostawiając mury obwodowe podzamcza oraz jeden filar gdaniska.  Z biegiem lat jednak i mury podzamcza przestały istnieć. Obecnie teren podzamcza jest całkowicie zabudowany, a w miejscu zamku właściwego, prawdopodobnie tam, gdzie wcześniej stała wieża zamkowa, wzniesiono wieżę ciśnień.

Początkowo gród darowany biskupowi Chrystianowi przez Konrada mazowieckiego, od 1231 należał do Krzyżaków, którzy w latach 1277 – 1303 na wąskim przesmyku między 2 jeziorami (dziś nieistniejącymi) wybudowali tu kamienno – ceglany zamek. Zamek ten znajdował się na zachód od kościoła, na wzgórzu, na którym obecnie (od 1911 r.) znajduje się wieża ciśnień. Prawa miejskie od 1275. Było siedzibą komturii kowalewskiej. W 1330 miasto bezskutecznie oblegane było przez wojska Władysława Łokietka. W 1410 r. w bitwie pod Grunwaldem poległ komtur kowalewski Nicolaus von Vitz, dlatego też Polacy nie mieli kłopotów z zajęciem Kowalewa, które przypadło podkanclerzemu koronnemu Mikołajowi Trąbie. W ramach wojny golubskiej 1422 r., gdy w okolicy pojawiły się wojska Jagiełły, Krzyżacy sami spalili miasto, natomiast zamek wytrzymał oblężenie. W 1466 r. w wyniku pokoju toruńskiego Kowalewo powróciło do Polski, stając się siedzibą starostwa grodowego. 5 października 1716 doszło do bitwy pod Kowalewem słynnej z powodu ostatniej w dziejach szarży husarii. W latach 1772-1920 w zaborze pruskim, w latach 1833-1929 pozbawione praw miejskich.