Wielka Nieszawka

Wielka Nieszawka – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim, w gminie Wielka Nieszawka, przy trasie drogi wojewódzkiej nr 273.

 

 

Jeżeli skręcimy w Wielkie Nieszawcez drogi 273 w prawo, w ulicę Mennonicką i przejedziemy ok 200-300m znajdziemy w zaciszu starych dębów pomennonicki cmentarz. Zarośnięty, zaniedbany, zapomniany strasz rozwalającymi się grobami i nagrobkami. Na cmentarz ten trafiliśmy dzięi uprzejmości mieszkańca wsi, który jednakże zapewniał iż istnieje projekt konserwacji obiektu… w planach władz gimny jest zadbanie o groby i nagrobki oraz odpowiednio godne oznaczenie miejsca. Czy tak się stanie? Przyjdzie nam poczekać….

 

Na południowym skraju powiatu toruńskiego w centralnej części województwa kujawsko-pomorskiego położona jest gmina Wielka Nieszawka. Ten leżący na lewym brzegu Wisły obszar, łączy dwie historyczne, polskie krainy: Ziemię Chełmińską i Kujawy. Wg „Słownika Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” wydanego w 1880 roku, jego historyczna nazwa to: Nieszawa, Nessau i Niszewken.

 

Historia Gminy to nie tylko dzieje Królestwa Polskiego. Pierwsze ślady historii odnajdujemy już około 8 tys. lat p.n.e. na terenie wsi Brzoza. Są to stanowiska archeologiczne o ogromnej wartości poznawczej. Znajdują się one obecnie na terenie poligonu wojskowego. Cały kompleks tych stanowisk (kurhany) datowany jest na okres schyłkowego paleolitu i mezolitu. Są one zaliczane do unikatów w skali europejskiej.

 

W Gminie Wielka Nieszawka znajdujemy również wczesnośredniowieczne osadnictwo słowiańskie (ślady grodzisk), pozostałości po grodzie w Nieszawie i ruiny zamku krzyżackiego z okresu późnego średniowiecza. Wszystkie stanowiska archeologiczne są objęte ścisłą ochroną konserwatorską.

 

Na terenie wsi Mała Nieszawka znajdują się ruiny grodu słowiańskiego Nieszawa, a później zamku obronnego, który w 1230 roku podarowany przez Konrada Mazowieckiego Krzyżakom jako siedziba Komturii. W 1422 roku zamek został odzyskany przez Jagiełłę, a Krzyżacy zostali zmuszeni do zburzenia zamku. 

 

W 1425 roku powstała osada miejska Nieszawa przy zamku Dybów, w skład której wchodziły tereny dzisiejszej Małej Nieszawki. W tym samym roku osada zyskała prawa miejskie, stanowiące konkurencję dla Torunia. W 1454 roku Kazimierz II Jagielończyk nadał Nieszawie tzw. Statuty Nieszawskie. Z tą decyzją nie zgodzili się mieszczanie Torunia i zburzyli Nieszawę. Mieszkańcy Nieszawy przemieścili się w górę rzeki i zbudowali Nieszawę (byłe województwo włocławskie). Po tym wydarzeniu powstały dwie wsie – Mała Nieszawka i Wielka Nieszawka. 

 

Osobliwe i ważne miejsce w historii Gminy Wielka Nieszawka zajmuje biskup włocławski Maciej Lubieński. To właśnie dzięki niemu z Holandii przybyli do Polski pierwsi olenderscy osadnicy. Najstarszym śladem osadnictwa na tym terenie jest kontrakt lokacyjny z 3 stycznia 1594 roku, na mocy którego dziedzic Przyłubia wydzierżawia wieś Przyłubie osadnikom olenderskim „…uczciwym mężom Maciejowi Bekerowi, Hermanowi Bernerowi…” i innym.

 

Postępując dalej lewym brzegiem Wisły osadnictwo olenderskie pojawiło się w Brzozie (1606r.), Otłoczynie (1620r.) i Słońsku (1605r). Dla nas jednak najbardziej istotne jest dawne osadnictwo w Wielkiej Nieszawce. Osadnikami byli Menonici – wyznawcy radykalnego odłamu protestantyzmu. Pierwsi osadnicy przestrzegali (wg praw swojej religii) zakazu noszenia broni, unikali piastowania funkcji publicznych, żyli w izolowanych gminach o wyraźnych i surowych zasadach moralnych.

 

Gospodarstwa osadników wyróżniały się budownictwem i bogactwem inwentarza.  XVII i XVIII wieku Menonici przebywali w Wielkiej Nieszawce i na Kaczej Kępie. Ta sama sieć osadnictwa istniała też w XIX wieku. W roku 1815 na tych terenach zamieszkiwało 47 rodzin luterańskich i 3 rodziny menonickie. W 1864 roku w Wielkiej Nieszawce i przyległych osadach mieszkało już 118 Menonitów.

 

W latach dwudziestych XX wieku Menonici przeważnie już zniemczeni opuścili Wielką Nieszawkę. Pozostał po nich zbudowany w 1897 roku kościół. Obejrzeć można również zbór, będący dziś siedzibą Urzędu Gminy oraz cmentarz w Wielkiej Nieszawce. 

 

Po II wojnie światowej do domów pozostawionych przez Menonitów wprowadzili się repatrianci ze wschodu.W latach 1960-1970 powstały nowe budynki, które odstają od reszty zabudowań swoimi płaskimi dachami. W 1994 roku nowy plan wprowadził tylko budynki parterowe z dachami wysokimi – utrzymanie historycznej linii zabudowy – uwzględniając walory krajobrazu.

 

Miejscowości Mała Nieszawka i Wielka Nieszawka charakteryzują się zwartym układem zabudowy. Należy tu podkreślić, iż krajobraz Gminy Wielka Nieszawka pomimo gęstej zabudowy na osiedlach wykazuje duży stopień integracji z przyrodą. Szczególne znaczenie mają ogrody, sady przydomowe, tereny rekreacyjne, często otoczone płotem z drewna.